Bugün Kayseri Tayyare Fabrikası’nın 94. kuruluş yıldönümü. Kayseri Tayyare Fabrikası açıldığı 6 Ekim 1926’dan kapatılma kararı verilen 1947 ve nihayet kapatıldığı 1950 yılına kadar tam 212 uçak üretmiş. Bu uçaklardan biri de İran Şahı’na hediye edilmiş.
Kayseri’de makine sanayinin, hatta tüm sanayinin gelişmesinde Tayyare Fabrikası’nın rolü çok büyüktür. Dün ABD’nin telkini ile bu fabrikayı o dönemin hükümeti kapatmamış olsaydı bugün biz de her alanda kendi uçağımızı yapıyor olacaktık. Kayseri de savunma ve havacılık sanayinin en önemli merkezlerinden biri olacaktı.
'TOMTAŞ' (Tayyare ve Motor A.Ş.)’ ın Alman Junkers firması ile ortaklaşa kurduğu bu fabrikanın açılışı için 5 Ekim 1926’da üç uçakla Ankara'dan Kayseri'ye iki saatte intikal etmiş bulunan Milli Müdafaa Bakanı Recep Peker, TOMTAŞ İdare Meclisi Başkanı Refik Koraltan ve 22 kişilik bir heyet ile Kayseri Belediye Reisi İbrahim Safa Bey'in de katıldığı törenle fabrika 6 Ekim 1926 Çarşamba günü açılmıştır. O tarihte Kayseri'de elektrik olmadığından toplam 500 KW'lik bir güç santralı kurulmuş ve altı ay veya bir yıllık sürelerle Almanya'ya kursa gönderilerek ilk yerli ustabaşılar yetiştirilmiştir.
Recep Peker açılış konuşmasında, ilk Türk Uçak Fabrikası’nın kuruluşunu, Türkiye ile yabancı ülkeler arasındaki yakın işbirliği imkânlarına bir örnek olarak takdim etmiş ve bunun aynı zamanda da teknik bakımından üstün yabancı sermaye katılımına Türkiye'nin hiçbir biçimde karşı olmadığını gösterdiğini belirtmiştir.
Fabrikanın açılışının hemen ardından bakım ve yenileme işlerine başlamış ve 1927 yılında Türk Hava Kuvvetlerinin Junkers A-20, F-13 ve G-23 uçaklarının bakım, onarım ve yenileme işlemlerini yapmış, montaj hattında beş adet Junkers A-20 montajına başlanmıştır. Kayseri Uçak Fabrikası'nda tarihi tam belli olmamakla beraber 30 adet Junkers A-20 montajı tamamlanmış ve Eskişehir Hava Üssüne teslim edilmiştir. Tecrübe uçuşları baş tecrübe pilotu olan Vecihi Hürkuş tarafından yapılmıştır. Junkers A-20 Uçakları, 1928'de Türkiye'de lisans altında yapılan ilk uçaklardır. Ancak bir süre sonra fabrikada çalışan Alman mühendis ve işçilerinin yüksek ücretlerinden dolayı bakım maliyeti çok yükselmiş ve bu durum üzerine TOMTAŞ şirketi taahhütlerini yerine getiremeyerek 3 Mayıs 1928 tarihinde kapanmak zorunda kalmıştır. Bir yandan da mahkemeye intikal eden olayla Kuva-i Havaiye Müfettişliği ilgilenmiş ve General Muzaffer Ergüder Kayseri'ye incelemeler yapmak üzere gelmiştir. Sonunda Milli Müdafaa Vekaleti ile Junkers firması arasında 24 Kasım 1929 tarihinde bir protokol yapılarak şirketin bütün hisseleri 520,000 TL karşılığında ‘Türk Tayyare Cemiyeti'ne’ devredilmiştir.
Vecihi Hürkuş ; ''TOMTAŞ sabote edilmeyip normal mesaisine devam imkânı verilmiş olsaydı, Hava Kuvvetlerimiz hiçbir yabancı endüstriye ihtiyaç duymadan birliklerini hava araçlarıyla teçhiz edecekti.'' diyor.
Bu fabrika, 1930 yılında ‘Kayseri Tayyare Fabrikası’ adı altında yeniden hayata geçirilerek uçak revizyonuna başlanmıştır. 1932 yılında Milli Savunma Bakanlığı ile Amerikan The Curtiss Aeroplane And Motor Company firması ile sözleşme yapılmış ve Curtiss Hawk ile Fledgling Uçakları’nın üretimine başlanmış, toplam 32 adet Curtiss Hawk ve 6 adet Fledgling 2C üretilmiştir. 1933 yılında fabrika tamamen Milli Savunma Bakanlığı'na devredilmiştir. 1935 yılında 3 ayrı tipte 50 adet planör Türkkuşu için üretilmiştir.
1933 yılı içinde fabrika tamamen Müdafaa Vekâleti’ne devredilerek yeniden bir açılış yapılmış ve 1935 yılı içinde ‘Türk Kuşu’ adına üç ayrı tipte toplam 50 adet planör imalatı gerçekleştirilmiştir.
1936 yılında Alman Gothear Waggon Fabrik A.G. ile lisans anlaşması yapılarak ilk 3 adedi kit halinde getirilip monte edilerek ve kalan 43 adedi de yeniden imal edilmek üzere, Gotha 145A Uçakları 1936-1939 yıllarında toplam 6 adet üretilmiştir. Yine 1936 yılında Polonya Panstwowe Zaklady Lotnicze Firması ile lisans anlaşması yapılmış ve 1937 yılından itibaren PZL-24A ve 24C Uçakları’ndan 24 adet üretilmiştir. Kayseri Tayyare Fabrikası, PZL-24 Avcı Uçağı montaj hattı, 1936-1940 yılında İngiliz Philips And Powis Aircraft Ltd. firmasıyla yapılan lisans anlaşması ile Miles-Magister üretimine geçilmiş ve bu uçaktan da 26 adet üretilmiştir.
Kayseri Uçak Fabrikası'nda TOMTAŞ dönemi dahil 1926 yılından 1941 yılına kadar yedi ayrı tipte yaklaşık olarak toplam 212 adet uçak üretilmiştir.
Bu uçaklardan bir adet Fledgling Uçağı Yzb. Enver Akoğlu tarafından Tahran'a götürülerek Türk Devleti'nin hediyesi olarak İran Şahı'na teslim edilmiştir.
Fabrika'da henüz uçuşa uygun bir pist bulunmadığından imal edilen ve revize edilen uçaklar kanatları sökülerek Kayseri Caddeleri’nden geçirilerek 5 km. uzaklıktaki Çorakçılar mevkiine denemeye götürülürdü. 1933 yılından itibaren fabrikanın yanına bu işe uygun bir pist yapılarak bu mesele halledilmiştir. Bütün deneme uçuşları o sırada yetiştirilmiş bulunan Türk pilotları tarafından gerçekleştirilmiştir.
Mustafa Kemal Atatürk, 1 Kasım 1937 T.B.M.M.'sinin açılış konuşmasında Kayseri Tayyare Fabrikaları’nın yaptığı uçakları kastederek; ''Bundan sonrası için bütün tayyarelerimizin ve motorlarının memleketimizde yapılması ve harp sanayimizin de bu esasa göre inkişaf ettirilmesi iktiza eder'' diyecektir.
Ayrıca 1937-1947 yılları arasında 24 tip uçak tamiratı, yenilemesi ve 14 tip uçak motorunun yenilenmesi gerçekleştirilmiştir.
Ancak uçaklarının maliyetinin yüksek olduğunu bahane eden Amerika daha ucuza uçak vermeyi vaat edince, maddi zorluklar içinde bocalayan Türk Hükümeti, üretimi durdurarak bu fabrikayı 1950 yılından itibaren ‘Hava İkmal ve Bakım Merkezi’ haline getirdi.
Uçak imalatının durdurulmuş olması çok büyük bir hata olmakla beraber bu fabrika Kayseri sanayinin ve belki de Türkiye sanayinin kurulmasında çok büyük rol oynamıştır. Buradan yetişen binlerce teknisyen her konuda sanayiyi geliştirmiştir.
